برای مثال ترس از ارتفاع، انسان را از پرتاب شدن به پایین حفظ میکند و ترسیدن از موجودات زهردار، انسان را از سم آنان نجات میدهد. نباید فراموش کرد که در این میان البته بعضی ترسهایی که کاربرد مفیدی هم ندارند می تواند عادی محسوب شوند.

ترس غیر عادی یا Phobia، به حالتی گفته میشود که این ترس حالتی غیر منطقی به خود گرفته و زندگی روزمره شخص را مختل میکند.

ترسهای غیرعادی
بعضی افراد ترسهایی چنان شدید دارند که در تمام مدت به چیزی که از آن وحشت دارند فکر میکنند. اشخاصی که دچار ترس از عنکبوت هستند، تمام سوراخهای ریز خانه را پر میکنند تا عنکبوتی نتواند وارد منزل شود. آنها هنگامی که به خارج از خانه میروند بیش از حد خود را میپوشانند تا اگر با عنکبوتی برخورد کردند، پوستشان با آن برخورد نکند. آنها حتا در زمستان که در خارج، از عنکبوتها اثری نیست هم همین کار را میکنند.

میتوانید تصور کنید که چنین موقعیتی برای زندگی تا چه حد آزار دهنده است. به این ترتیب اگر ترسی، شخص را از لذات زندگی دور کند و ذهن او را چنان مشغول سازد که نتواند کار کند، بخوابد یا کارهای مورد علاقه و ضروری خود را انجام دهد، جزو بیماریها محسوب خواهد شد.

یک روش برای تشخیص ناهنجاری فوبی این است که ترس باید نسبت به موقعیت بیش از حد شدید و نا متناسب باشد. بسیاری از افرادی که از ارتفاع میترسند، با رفتن به منزل دوستشان در طبقه بالای آسمانخراش مشکلی ندارند، اما کسی که بیماری ترس از ارتفاع دارد، قادر به انجام این کار نیست.

توجه کنید که تنها ترس، علامت مشخصه فوبی نیست بلکه ترس به همراه اجتناب کردن وسواس گونه از موضوع ترس چنین معنایی خواهد داشت.

نظریات مختلف درباره چگونگی ایجاد فوبی
ترس از مکانهای شلوغ یا مکانهای عمومی که اگورافوبیا (agoraphobia) نام دارد و به انزوا طلبی نیز معنا میشود، یکی از فوبی های رایج است، از نظر طرفداران نظریات فروید (Freud)، به این دلیل ایجاد میشود که مادر بی مسئولیتی که به وضعیت روحی و نیازهای اصلی کودک مانند خوراک، توجه نمیکند، موجب میشود که کودک همواره حسی از نا امنی داشته و نگران این باشد که به حال خود رها شود. این ترس به تدریج عمومیت می یابد تا جایی که شخص در هر مکان شلوغی احساس گمگشتگی و بی پناهی میکند.

در مقابل، نظریات روانشناسی جدید میگویند که اگورافوبیا میتواند به این دلیل به وجود بیاید که افراد از موقعیتهای دردناک و آزارنده اجتناب میکنند و همچنین در این حالت نداشتن اعتماد به نفس و عدم توانایی در انتخاب روشهای مقابله با چنین موقعیتهایی، آنها را به کلی از موضوع ترس خود - در این مورد مردم دیگر- دور میکند.

تحقیقات نشان میدهند که تقریبا نیمی از افرادی که دچار نوعی فوبی هستند، هرگز با موضوع ترس خود برخورد دردناک یا آزارنده ای نداشته اند. ممکن است ما با کسی که مورد حمله مار قرار گرفته باشد برخورد کنیم و از تجربه او، از مار بترسیم.

اما جالب است که تقریبا هیچ کس از خودرو ها نمیترسد، در حالی که تقریبا همه حادثه اتوموبیل رانی را تجربه کرده و یا شاهد رخ دادن تصادفی منجر به مصدومیت یا فوت هم بوده اند.

به قول مارتین سلیگمن (Martin Seligman) روانشناس آمریکایی، انسانها میتوانند به طور ذاتی برای بعضی فوبی ها زمینه داشته و یا آنها را بیاموزند. میلیونها سال است که مردم به سرعت آموخته اند از مار، ارتفاع و صاعقه دوری کنند و همین اشخاص توانسته اند از بلایای مختلف جان سالم به دربرده و زنهای خود را به نسل بعد منتقل کنند. ما هنوز زمان کافی برای ایجاد ترس ذاتی از خودرو و اسلحه را سپری نکرده ایم.

یک تعبیر دیگر این است که مردم معمولا نسبت به موضوعات غیر قابل پیش بینی یا کنترل ناپذیر دچار فوبی میشوند. خطر ناگهانی و غافلگیر کننده همواره پر دغدغه تر است. صاعقه، غیر مترقبه و کنترل ناپذیر است و در مقابل شما میدانید که پریز برق برای شما خطر ناگهانی به همراه ندارد و بسیار بعید به نظر میرسد که کسی دچار ترس از پریز برق باشد.

به نظر میرسد که انسانها از نظر زیستی آماده اکتساب ترسهایی از جانوران و موقعیتهای خاصی هستند که در طی تاریخ تکامل بشر جزو عوامل تهدید کننده او به شمار میرفته اند (سلیگمن).

همچنین انسانها مستعد کسب حالتهای ترس و وحشت نسبت به موجودات نفرت انگیزی چون انواع کرم، کرم حشره، موش و سوسک هستند. عصب شناسان توانسته اند عوامل بیولوژیکی از قبیل جریان خون و سوخت و ساز بیشتر در سمت راست مغز نسبت به سمت چپ، را کشف کنند که میتواند در ایجاد انواع فوبی نقش داشته باشد.

دو قلوهای همسانی که دور از یکدیگر رشد یافته اند، گاهی دچار فوبی یکسانی میشوند. دلایل دیگری برای اینکه بعضی انواع فوبی رایج تر از انواع دیگر هستند، وجود دارند. از جمله اینکه ما تجربیات بی خطر فراوانی با خودرو داشته ایم که میتواند بر تجربیات ناگوار ما غلبه کند اما عده انگشت شماری هستند که از مواجهه با مار، پرت شدن از ارتفاع یا گیر کردن در فضای بسته تجربه بی خطری داشته باشند.

روانشناسان میان فرهنگی اشاره کرده اند که فوبی تحت تاثیر عوامل فرهنگی نیز قرار میگیرد. برای مثال اگورافوبیا (ترس از مکانهای شلوغ)، در ایالات متحده و اروپا بسیار شایع تر از مکانهای دیگر است.

تایجین کیوفوشو (taijin kyofusho) یک فوبی اجتماعی رایج در ژاپن است که تقریبا در جای دیگری دیده نشده است و به معنای ترس از آزار رساندن یا آسیب زدن به کسی در اثر رفتار اجتماعی ناشیانه یا نقص جسمانی موهوم شخص است. تمرکز اصلی این فوبی بر آزار رساندن به دیگران است نه نگرانی از آسیب دیدن خود.

تایجین کیوفوشو توسط روانشناسان ژاپنی چنین تعریف شده است: اغراق در فروتنی و ملاحظه وسواس گونه دیگران که در حد پایین آن، در ژاپن اخلاق پسندیده ای شناخته میشود.

بسیاری از روانشناسان عقیده دارند که افراد مبتلا به بیماری وحشتزدگی، فوبی اجتماعی یا انزوا طلبی خود را به این دلیل توسعه میدهند که از ناتوانی خود و یا از ترس بروز حمله عصبی در مقابل دیگران وحشت دارند. به عبارت دیگر، آنها از ترس خود وحشت دارند.

دسته های مختلف فوبی
در علم روانشناسی سه دسته اصلی برای فوبی تعریف شده است:

1- ترس از مکانهای شلوغ (با حمله عصبی یا بدون آن) : اضطراب نامعقول در زمان حضور در مکانهایی که فرار از آن مشکل یا ناراحت کننده باشد.

2- ترسهای اجتماعی : وحشت غیر منطقی از قرار گرفتن در بعضی مجامع یا موقعیتهای نمایشی که میتواند به رفتارهای اجتنابی منجر شود.

3- ترسهای ویژه : ترس مداوم و نا معقول در حضور محرکهای ویژه ای که به طور معمول از آنها اجتناب میشود و دارای زیر مجموعه هایی است:

• ترس از حیوانات - که در مواجهه یا تصور مواجهه با حیوان یا حشره ای خاص ایجاد میشود.
• ترس از عوامل طبیعی - که در مقابل عوامل طبیعی چون طوفان، ارتفاع یا آب ایجاد میشود.
• ترس از خون، تزریق و جراحت - در اثر دیدن یا قرار گرفتن در یک روند پزشکی و جراحی به وجود می آید.
• ترس از موقعیت و وضعیت - هنگام حضور در موقعیتهایی چون وسایط نقلیه عمومی، تونل، پل، آسانسور، پرواز، رانندگی یا فضاهای بسته ایجاد میشود.
• موارد دیگر- ترس از محرکهای دیگر چون خفگی، استفراغ یا هر بیماری مهلک دیگر که در واقع وحشت ناشی از ابتلا به چنین حالتهایی است.